به گزارش فرهنگ امروز به نقل از  ایبنا؛ ژان بودریار متفکر و نظریه‌پرداز پست مدرن در سال (۱۹۲۹) در شهر رنس فرانسه به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات، به تدریس جامعه‌شناسی در سطح آموزش متوسطه پرداخت و تا سال ۱۹۶۶ که از رساله خود تحت عنوان «نظام ابژه‌ها» در دانشگاه نانتر پاریس دفاع کرد، به این حرفه ادامه داد. در سال ۱۹۷۵ بودریار در دانشگاه کالیفرنیا شروع به تدریس کرد. در اواخر دهه ۷۰ وقتی نقد او بر اندیشه فوکو به نام «فوکو را فراموش کن» به چاپ رسید، در محافل روشنفکری فرانسه به صورت جدی مطرح شد. در بسیاری از آثار او از جمله نظام اشیا (۱۹۶۸)، جامعه مصرفی (۱۹۷۰)، به سوی اقتصاد سیاسی نشانه و... می‌توان تردید، ارزیابی و نقد درباره وی نسبت به نظریه اقتصادی مارکس را مشاهده کرد.

بودریار در کتاب آینه تولید (۱۹۷۳)، اندیشه‌های کارل مارکس را در زمینه تولید با صراحت نقد کرده و به چالش می‌کشاند. نوشته‌های انتقادآمیز و مهیج بودریار در دهه ۸۰ جایگاه ویژه‌ای را در مجامع علمی و ادبی به وجود آورد. از جمله این آثار می‌توان وانموده‌ها (۱۹۸۱) و در سایه اکثریت خاموش (۱۹۷۸) را نام برد. مجموعه مقالات وی در رابطه با جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ نظر منتقدان بسیاری را به سمت خود جلب کرد و جمله معروف وی تحت این عنوان که «آنجا نمی‌تواند جنگی رخ داده باشد» مورد بحث و بررسی قرار گرفت. بودریار فیلسوف یا جامعه‌شناس بیشتر متمایل به فیلسوف بودن بودریار است و هرچند در دانشگاه به تدریس جامعه‌شناسی اشتغال داشته است ولی خود را جامعه‌شناس نمی‌داند. او می‌گوید شاید من اهل متافیزیک باشم.

هرچند از وی به عنوان یک متفکر پست مدرن یاد می‌شود، اما خود بودریار واژه پست مدرن را قبول ندارد و آن را غیرقابل تعریف می‌داند. آرا و اندیشه‌های بودریار متاثر از کارل مارکس، سوسور، فریدریش نیچه، لویی آلتوسر، ژرژ باتای، رولان بارت، مارسل موس و هانری لوفور بوده است. برای درک بیشتر آثار وی مطالعه نظرات این اندیشمندان ضروری است.

کتاب «جامعه مصرفی» یکی از آثاری است که از سوی پیروز ایزدی ترجمه شده و از سوی مخاطبان ایرانی نیز به عنوان یکی از آثار مطرح این حوزه مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب در سی و یکمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز پرفروش شد. کتاب «جامعه مصرفی» نقدی است بر مفهوم مصرف کالاهای فرهنگی از قبیل فیلم و سینما و انواع تفریحات فرهنگی و بودریار معتقد است نوع مصرفی که در جامعه مدرن شکل گرفته، زاییده سرمایه‌داری است که طبقه متوسطی را به وجود آورده و برای اینکه جامعه پاسخگوی نیازهای این طبقه باشد، مدام در حال بازتقاضای کالاها و در واقع تعریف نیازهای جدید است. به این بهانه گفت‌وگویی با ایزدی داشتیم و درباره آراء بودریار در این اثر با او سخن گفتیم. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

کتاب «جامعه مصرفی» از مهمترین آثار بودریار در ایران است که مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است. ایده اصلی او در این کتاب چیست؟

بودریار جامعه‌شناس معاصر فرانسوی است. او یکی از جامعه‌شناسان نئو مارکسیست است و البته اعتقادات خودش را از مارکس، لوفر و ... عاریت گرفته و در این اثر خود از مجموعه یافته‌های اقتصادی، اجتماعی، فلسفی، روانشناسی و نشانه‌شناسی استفاده کرده است. بودریار یک متفکر میان رشته‌ای است و می‌خواهد جامعه مدرن سرمایه‌داری را تبیین کند و نشان دهد چه مکانیسم‌هایی به ادامه حیات این جامعه می‌انجامد. برخلاف مارکس که می‌گفت تداوم جامعه سرمایه‌داری مبتنی بر تولید است و روی مناسبات نیروهای تولیدی تاکید داشت، بودریار معتقد است عامل مقوم جامعه سرمایه‌داری مصرف است و این نقطه تمایزش با مارکس است.

به اعتقاد او جامعه سرمایه‌داری از طریق مصرف ادامه حیات می‌دهد. بودریار سپس بیان می‌کند که چه مکانیسم‌هایی در جامعه سرمایه‌داری وجود دارد که مردم را به سوی مصرف سوق می‌دهد. او می‌گوید مصرف محدود به نیازهای اولیه نیست و گاهی معطوف به نیازهایی است که جنبه ثانوی و مصرفی دارد.
این جامعه‌شناس بر این باور است که نظام سرمایه‌داری با روانشناسی مردم و استفاده از ترفندهای مختلف و سازمان صنایع برای مردم نیازهای کاذب را ایجاد کرده و کالاهای خود را به آن غالب کرده و از این طریق سود بیشتری کسب می‌کند که خود باعث بازتولید نظامی می‌شود که بر مناسبات جهانی حاکم است.
 

بر اساس نظریات بودریار می‌توان جامعه ایران را مصرفی دانست؟

ایران هم جدا از جامعه جهانی نیست و ما در عصر جهانی شدن به سر می‌بریم. یکی از ویژگی‌های این جوامع آن است که مانند هم می‌شوند؛ امروز شما به هر کدام از شهرهای بزرگ دنیا بروید و به مراکز خرید سر بزنید می‌بینید که همه برندها یکی شده و الگوی مصرف همه مردم در جهان به نوعی یکسان شده است بنابراین ایران هم از این جریان برکنار نمانده و مصرفی شده است.

درباره بودریار کتاب‌های دیگری نیز تالیف و ترجمه شده این کتاب نقطه تمایزش چیست؟

بودریار در آثار بعدی خودش را متفکر پست مدرن مطرح می‌کند و به نوعی وارد فاز دیگری از اندیشه می‌شود که از تفکرات اولیه‌اش دور نیست به طور مثال در کتاب‌های بعدی‌اش بحث‌های ابرواقعیت را مطرح می‌کند و روی نقش رسانه‌ها در کارهای متاخرش تاکید می‌کند و می‌گوید چگونه رسانه‌ها واقعیت را تولید و می‌سازد و جهان اجتماعی را به وجود می‌آورند اما بودریار در کتاب‌های «جامعه مصرفی» و «نظم اشیا» که مربوط به دوره اولیه فکری‌اش است، موضع کلاسیک‌تر دارد و به دنبال این است که ببیند ساز و کارهای ادامه حیات نظام سرمایه‌داری و تداوم آن چیست. اما در آثار متاخرش روی بحث رسانه متمرکز شده و اینکه چگونه می‌توان افکار عمومی را دستکاری کرد و در جهت منافع سرمایه‌داری سوق داد. بنابراین این ادامه پروژه فکری خودش است.
 
همین که ما می‌گوییم جامعه مصرفی یعنی فرهنگی در جامعه رایج یافته که همه را به سوی مصرف سوق داده و این مصرف منبعث از نیازهای کاذب است و این مساله باعث می‌شود که در این میان تنها سودجویان نفع ببرند و ضرر اصلی را مردم ببینند. این کتاب نشان می‌دهد نظام سرمایه‌داری با چه ترفندهایی افکار عمومی را توجیه کرده و آنها را به سوی نیازهای مصرفی سوق داده و از سوی دیگر موجب رواج مادی‌گرایی در جامعه و چشم و هم‌چشمی شده است و از نظر اقتصادی نیز به ضرر طبقه ضعیف جامعه است. پس بودریار در این کتاب تبعات اجتماعی وسیع‌تری از نظر انسانی، خانوادگی و... و مسموم شدن جامعه را با مصرفی شدن آن گوشزد می‌کند.

بودریار در این کتاب راه حلی هم نسبت به مواجهه با نیازهای کاذب مصرفی دارد مثلا به مخاطب جنگ چریکی نشانه‌شناسانه برای مقابله با این نیازها پیشنهاد می‌کند؟

او خودش را در نقش مبارز معرفی نمی‌کند بلکه آگاهی‌دهنده و به دنبال انتشار آن است. او به عنوان یک متفکر دانشگاهی وظیفه خود را نشر آگاهی می‌داند. همچنین در احزاب سیاسی فعال نبوده و با وجود افکار رادیکالش که موجب جذب احزاب سیاسی بسیاری شد ولی در احزاب سیاسی فعال نشد! او در آخر عمرش گفت که اشتباهش این بود که اشتباه کرد!

کتاب دیگری هم از شما درباره تاریخ اروپا در سال گذشته منتشر شد درباره این اثر نیز توضیح مختصری دهید؟

این کتاب نیز تاریخ اروپا را از قرن 19 تا اوایل قرن 20 و سیر تکامل دولت و ملت‌ها در اروپا نشان می‌دهد. البته تمرکز کتاب روی قرن بیستم است که در آن دو جنگ جهانی رخ داده و ایدئولوژی‌هایی در اروپا مطرح شده که یکی از آن‌ها مبتنی بر غلبه نژاد و دیگری بر غلبه طبقه بوده است و سرنوشت این قاره را تغییر داد و بر کل جهان تاثیر گذاشت.